Het Nederlands taalgebied heeft er een leermiddeleninstrument bij: het Kwaliteitskader Leermiddelen van het Vlaamse expertisebureau ExCEL van de Thomas More Hogeschool. Het kader beschrijft veertien criteria voor effectieve leermiddelen. Die helpen niet alleen om leermiddelen effectiever in te zetten, maar ook te begrijpen waarom.
De afgelopen jaren is er – eindelijk! – steeds meer aandacht voor de kwaliteit van leermiddelen. Het is duidelijk dat leraren onderbouwde handvatten kunnen en willen gebruiken om te kunnen beoordelen welke leermiddelen ondersteunend zijn voor hun onderwijs. Ons onderzoek naar keuzeprocessen laat ook duidelijk zien dat leraren daar echt behoefte aan hebben. Met welke leermiddelen kunnen ze leerlingen het best ondersteunen in hun leerproces?
Er zijn meerdere instrumenten ontwikkeld de laatste jaren, waaronder natuurlijk onze eigen MILK-light, die speciaal ontwikkeld is voor het onderwijs.
Veertien criteria
Ook het Vlaamse expertisecentrum voor effectief leren ExCEL heeft recent een hulpmiddel ontwikkeld waarmee leraren leermiddelen kunnen evalueren. Ze hanteren daarin veertien kenmerken van effectief leren, toegepast op leermiddelen. Dit zijn ze:
- Het leermiddel verbindt nieuwe leerstof met relevante voorkennis bij leerlingen
- Het leermiddel bevat heldere en voor de leerlingen begrijpelijke taal
- Het leermiddel brengt een duidelijke structuur in de leerstof aan
- Het leermiddel laat toe om hetzelfde leerdoel bij alle leerlingen te bereiken
- Het leermiddel maakt abstracte begrippen concreet
- Het leermiddel biedt ondersteuning bij het uitvoeren van (complexe) opdrachten
- In het leermiddel zijn (geschreven of gesproken) woord en beeld optimaal op elkaar afgestemd
- Het leermiddel bevat opdrachten die leerlingen echt aan het denken zetten
- Het leermiddel ondersteunt de leraar om na te gaan in welke mate alle leerlingen de leerstof beheersen
- Het leermiddel biedt de mogelijkheid om oefeningen gespreid aan te bieden
- Het leermiddel wisselt doelgericht verschillende, soortgelijke oefeningen af
- Het leermiddel zet toetsing als leer- en oefenstrategie in
- Het leermiddel geeft feedback die leerlingen aan het denken zet
- Het leermiddel stimuleert het gebruik van effectieve leer- en studeerstrategieën door leerlingen
De criteria zijn, net als die van de MILK, ontleend aan wetenschappelijke inzichten. Het is een mooie en evenwichtig opgebouwde lijst, die inhoudelijk goed aansluit bij onze MILK, zij het in een wat grovere indeling. De lijst is sterk gefocust op didactische aspecten van leermiddelen en wat minder op leerstofspecifieke aspecten en op aspecten met betrekking tot beeldmateriaal, leesbaarheid van leerteksten en vormgeving/layout. Elk criterium is op een aparte steekkaart uitgewerkt, waarbij uitgelegd staat waarom dit criterium belangrijk is en hoe je het kunt herkennen in een leermiddel. En wie nóg meer wil weten, kan meer verdieping vinden in de verdiepende literatuur en in de uitgebreide handleiding, waarin ook goede voorbeelden staan uitgewerkt.
Leraar, leermiddel en leerling!
Vaak hoor je dat leermiddelen lastig te beoordelen zijn, het is immers de leraar die het leermiddel kan maken of kraken. ExCEL heeft op elke steekkaart daarom twee vragen gesteld: wil ik als leerkracht ondersteund worden op dit punt door het leermiddel en zo ja: doet het leermiddel dat ook? Als jij als leraar bijvoorbeeld je les altijd al begint met het activeren van voorkennis (criterium 1), is het misschien minder nodig dat het leermiddel dat doet. Waar het om gaat is dat de voorkennis geactiveerd wordt en dat je als leraar een bewuste keuze maakt of je daar zelf in voorziet, of dat je dat van het leermiddel verwacht.
De effectiviteit van een leermiddel is niet helemaal te reduceren tot ‘wat een leraar ermee doet’. Het komt vaak voor dat leerlingen alleen, zonder een leerkracht, aan het werk zijn met een leermiddel. Zowel in de klas als thuis. Dat geldt sterker voor het vo en mbo dan voor het po, en sterker voor digitale dan voor papieren leermiddelen. Het is dus zinvol en belangrijk om leermiddelen ook op zichzelf te evalueren. Daarbij geldt ook nog dat sommige kenmerken van leermiddelen lastig aan te passen zijn voor een leraar. De didactische uitwerking kun je aan een leraar overlaten, maar het is natuurlijk veel lastiger om beeldmateriaal, teksten en vormgeving in een methode aan te passen, terwijl die de leesbaarheid én leerbaarheid van leermiddelen behoorlijk beïnvloeden.
Keuzeprocessen
De steekkaarten zijn primair ontwikkeld om leraren bewust te maken van de materialen waarmee ze werken (of willen gaan werken). Ze zijn minder gericht op leermiddelenontwikkelaars, hoewel die er ook handvatten in kunnen vinden. Het lijkt ons interessant om te zien hoe dit kwaliteitskader benut kan worden bij keuzeprocessen en waar in dat proces de steekkaarten het best ingezet kunnen worden. Ook de vraag of het leraren helpt het gesprek met de uitgever/ontwikkelaar beter te voeren is van belang. Want met alleen beoordelen van bestaande leermiddelen zijn we er nog niet: uiteindelijk is het doel dat de algehele kwaliteit van leermiddelen omhoog gaat zodat ze leraren echt gaan helpen bij het vormgeven van effectieve leerprocessen.
Meer informatie
Je kunt meer lezen over de veertien criteria op de website van ExCEL.